Sen là loại thực vật thủy sinh sống lâu năm, mọc lên từ rễ củ nằm dưới lớp bùn đất ở những vùng nước ao đọng, bẩn đục hay sông, hồ. Các lá to với đường kính tới 20 cm - 60 cm, thường nổi trên mặt nước như những chiếc phao và có đặc điểm là không thấm nước.

Thân sen khi già có nhiều gai nhỏ và có chiều cao khoản : 0,5 -1,5 m. Hoa mọc trên các thân to và nhô cao trên mặt nước và có nhiều màu sắc khác nhau tùy theo loại : từ màu trắng như tuyết tới màu vàng hay hồng nhạt. Sen có thể trồng bằng hột hay thân rễ như rau muống.

Theo Theophrastus trong hệ thực vật của sông Nile, thì Sen có nguồn gốc từ các nước : Ai cập, Ấn Độ, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Đông Nam Á, Tây Á, Iran, Azerbaijan…Việt Nam và miền bắc của nước Úc .

Trong bảng phân loại khoa học :

Sen thuộc họ Nelumbonaceae (tiếng latin), Nelumbonaceae là một gia đình bao gồm hai loài thuộc chi Nelumbo.

Nelumbo là một chi của thực vật thủy sinh với các lá to, thân rễ bò, bông có mùi thơm như giống nước hoa huệ thường được gọi chung là hoa sen. Nelumbo là tên xuất phát từ chữ  Sinhalese Nelum từ. Có hai loài Sen thuộc chi này, đó là Nelumbo nucifera và Nelumbo aureavallis.

Nelumbo aureavallis là loài được tìm thấy tại Thung lũng Vàng ở  miền Bắc Dakota, Hoa Kỳ và loài này đã bị tuyệt chủng.

Nelumbo nucifera là tên khoa học của một loài Sen được biết nhiều nhất ở Ấn Độ, Ai Cập, Việt Nam.

Sen thuộc bộ : Proteales là tên các nhà phân loại học  thực vật dung để xếp  bộ theo thứ  tự của các loài thực vật có hoa.

Sen thuộc giới : Plantae

Hoa nở vươn khỏi mặt nước, lộ bày đài hoa, nhụy, hạt và  một hương thơm tinh khiết, nên được mọi người ưa chuộng. Từ xưa, trong truyền thống của các nước châu Á. Hoa sen được dùng làm biểu tượng thiêng liêng, để đại diện cho những người có nhân cách thanh cao, nghị lực vững vàng, không bị ảnh hưởng của hoàn cảnh xấu xa. Những người thường bị chịu ảnh hưởng khó khăn của xã hội đưa đến trong hoàn cảnh sống, nhưng họ biết cố gắng vươn lên để sống một cách xứng đáng, trong tinh thần, bền tâm, nhẫn nại, chịu đựng, khắc phục vượt qua.

Khi những cánh hoa của nó mở ra, cũng là một ý nghĩa nói lên sức sống mở rộng của tâm hồn. Một sự xuất hiện của vẻ đẹp tinh khiết không bị ô nhiễm, từ chổ bùn dơ. Hoa sen cũng được trích dẫn nhiều trong các văn bản Puranas và Vệ Đà.

"Người thực hiện bổn phận của mình mà không có sự quyến luyến, dâng các kết quả cho Đấng tối cao, sẽ không bị ảnh hưởng bởi các tác động tội lỗi, giống như lá sen không bị nước dính vào". Bhagavad Gita 5.10.

Theo truyền thuyết Phật học, sau khi Đức Phật được sinh ra, Ngài bước bảy bước và mỗi bước có hoa sen đỡ chân cho Ngài. Rồi mỗi lần đến chùa, khi nhìn lên bàn Phật, thì thấy tượng của Đức Phật ngồi trên tòa sen.

Như vậy có thể nói rằng, hoa sen là hình ảnh, hài hòa, đặc trưng của một chu trình sống trong 8 cánh hoa, sinh ra từ bóng tối, bùn nhơ mà bừng nở ra những tinh nguyên của sự hoàn thiện cần đạt tới.

8 cánh hoa của Sen cũng là 8 đặc tính tiêu biểu, để hiểu được một phần nào về sự chuyển hóa và thành tựu trong việc học Phật qua những cụm từ sau đây :

Không ô nhiễm : Sống trong bùn lầy đầy dơ bẩn, nhưng hoa sen vẫn tự lực cánh sinh để vươn mình lên khỏi mặt nước cho hoa, dâng hương thơm tặng đời. Bùn thường được xem là hình ảnh xấu xa, dơ dáy, ô nhiễm. Còn màu trắng hay vàng hoặc đỏ hường của những cánh hoa sen là sự biểu trưng của những đặc tính thuộc về tinh khiết, sang trọng, khoan dung.

Những hình ảnh trên là những ý nghĩa, để nói lên sự nhẫn nại, rèn luyện của việc tu Phật, cho dù sống trong bất kỳ môi trường khó khăn nào, cũng nên cố gắng khắc phục vượt qua để đạt được sự thành tựu cho chính mình và cho người, mà điều này có thể thấy và kiểm chứng được qua đời sống của Đức Phật.

Ngài ra đời và sinh hoạt trong dòng đời, nhưng Ngài không bị nhiễm vào những phiền não của xã hội do con người tạo ra. Ngược lại, Ngài còn tìm cách hướng dẫn con người thoát ra biển khổ bằng sự tỉnh thức của chính Ngài.

Phật tánh là những đóa hoa sen không bị ô nhiễm sẵn có trong mỗi người, chỉ cần biết phát huy nó một cách nghiêm túc, trong việc tu tập cá nhân ở mỗi ngày, thì nó sẽ tặng cho mình cũng như cho những người sống chung quanh những hương thơm, tinh khiết, hoàn hảo, để mở rộng niềm hạnh phúc thật sự ngay bây giờ.

Thanh lọc, lắng cặn, tẩy các chất độc : Đây là một chức năng đặc biệt của Sen, bởi vì, dù sống trong bùn sình hôi hám, nhưng lá và hoa của không dính bùn dơ và chỗ nào Sen mọc, thì nước ở đó nước lắng trong.

Hình ảnh này là ý nghĩa để nói lên sự giáo dục chân thực, bằng việc trau dồi đức hạnh, những phẩm chất tốt, và cung cách cư xử đúng đắn, trong đời sống thực tế hằng ngày cũng rất là lợi ích.

Nhịp sống ngày nay, do thói quen ăn uống thừa chất, ít vận động và môi trường bị ô nhiễm, mà gây ra nhiều chứng bệnh hiểm nghèo. Nếu thích bảo vệ  tấm thân được khỏe mạnh, thì nên thường xuyên thanh lọc cơ thể, bằng những cách loại bỏ đi những gì có hại cho cơ thể.

Hiện thân của sự sống sinh ra và lớn lên trong chốn sình lầy, mà hoa sen hé nở và mở rộng những cánh hoa của nó, để thoáng lên một làn hương tinh khiết, như lời ca ngợi về sự sống thanh xuân, qua sự biết hòa nhập, thích nghi môi trường, thanh lọc những chất dơ, bằng thân rễ của chính mình. Đây cũng chính là biểu tượng của sự chuyển hóa và thành tựu cho việc học Phật. Một hạnh phúc an lạc có ngay bây giờ, khi Tâm thân lắng đọng, trong sạch thanh tịnh.

Kiên nhẫn, đợi chờ  : Sen là loại thực vật có hoa, hạt kín, phôi của hạt gồm có : rễ mầm, thân mầm, lá mầm và chồi mầm. Sau quá trình thụ tinh, noãn sẽ biến thành hạt. Trong tác phẩm “Nguyên lý hình thành và nẩy mầm của hạt giống” do Tiến sĩ sinh học K. E. Ovtsarov biên soạn, xuất bản năm 1976 tại Moskva có nói : Ở gần Tokyo người ta đã tìm thấy chiếc thuyền độc mộc nằm ở trong đất 3.000 năm. Các hạt Sen nằm ở trong (thuyền) đó về sau đã nẩy mầm và mọc thành cây.

Đây cũng là một ý nghĩa của sự kiên nhẫn, đợi chờ, mặc dù không được phát triễn trong những điều kiện thích nghi, nhưng khả năng sống của hạt sen vẫn còn tồn tại trong phôi của hạt, bằng sự hiểu biết quy luật và khả năng tự bảo vệ, tự phục hồi một cách tự nhiên của chính mình, dựa vào những môi trường chung quanh, để tạo ra những điều kiện cơ bản cho quá trình duy trì sự sống và sinh trưởng.

Qua hình ảnh trên cho thấy : Kiên nhẫn tích cực làm việc để đạt được kết quả như mong muốn là điều tốt đẹp nên làm. Nhưng sự thật của các kết quả như mong muốn, đòi hỏi phải có thời gian, phải trải qua nhiều quá trình tiến triển theo từng giai đoạn như : có những lúc phải hành động, nhưng cũng có những thời điểm cần phải biết chờ đợi.  Bởi vì sự thành công hoàn thành một cách đúng nghĩa, chỉ đến khi có những quyết định hợp lý, đúng lúc.

Từ giấc ngủ dài của các hạt sen trong chiếc thuyền bị chôn vùi trong lòng đất, cho đến khi gặp được các điều kiện thuận lợi, để phục hồi tái sinh cũng là một sự chứng minh của Nhân và Duyên trong đạo Phật. Bởi vì, những thành quả tốt đẹp đạt được, không chỉ phụ thuộc vào bản thân hay công sức của chính mình, mà còn cần đến, việc học cách sống hiểu biết và chấp nhận thực tế trong mối quan hệ với những hoàn cảnh chung quanh.

Sen nẩy mầm trong trong bùn tối, thanh lọc mọi sự nhơ bẩn để nuôi thân,  vượt qua tầng nước sâu, vươn lên trên mặt nước, xoè lá, trổ hoa, là một quá trình kiên nhẫn vươn lên tìm sự sống cao đẹp. Hình ảnh của sen qua qua 3 giai đoạn sinh trưởng này rồi cho hoa. Đây cũng là một ý nghĩa giúp cho người học Phật hay tu Phật, để tự diệt : Tham, Sân, Si mà đạt đến tự tánh thanh tịnh của chính mình trong đời sống bằng sự kiên nhẫn.

Khi gặp khó khăn mà có tính kiên nhẫn, thay vì nổi nóng, hãy tự nhắc mình  nhớ đến hình ảnh của hạt sen nẩy mầm trong trong bùn tối, thanh lọc mọi sự nhơ bẩn để nuôi thân, do đó mình không nên làm theo những hậu quả xấu của các hành động sân si để hại thân.

Đứng trước bất kỳ các khó khăn nào, hãy nên dùng sự kiên nhẫn và bao dung, mà gánh chịu đau khổ tạm thời, còn hơn là phải hối hận ăn năng suốt đời vì làm những việc thiếu suy nghĩ.

Hy sinh, chịu đựng những chuyện nhỏ, là một khả năng rèn luyện để vượt qua được những khó khăn lớn hơn trong tương lai.

Thông thường chúng ta không thể nhận ra sự khác biệt giữa con người và hành vi. Chúng ta quên rằng lòng vị tha thì vĩ đại hơn là sự phục thù.

Cato the Elder nói, “Kiên nhẫn là đức tính lớn nhất trong mọi đức tính.”

Issac Newton nói, “Nếu tôi có được khám phá giá trị nào, đó là nhờ chú ‎ ý kiên nhẫn hơn là bất kỳ tài năng nào tôi có.” Vậy, kiên nhẫn là gì và làm sao ta có được kiên nhẫn?

Làm thế nào để khiêm tốn ? Khi không còn “cái tôi” thì ta khiêm tốn, ta nhẫn nhục, ta kiên nhẫn…

Sen nở hoa là do sự hợp tác giữa hạt, thân, rễ của nó và thiên nhiên. Cho nên muốn đạt được tự tánh thanh tịnh cho chính mình, là phải tự tập tánh kiên nhẫn đến mức độ cao nhất qua sự hợp tác của nhẫn nhục và nhẫn nhịn.

Dung hòa toàn diện, hoàn hảo, trọn vẹn, tương ứng toàn phần :

Ngoài tính không bị ô nhiễm trong các lớp bùn sình của các ao đầm, hồ hay sông và khả năng làm thay đổi hoàn cảnh sống, biến dòng nước đục chổ mình sống, thành dòng nước lắng trong cho cá, tôm, cua… cùng được sinh sản. Trong ẩm thực và y học, Sen được biết đến như loài thực vật không mang tính độc, bởi vì, Ngó và củ sen được dùng làm thức ăn. Tim sen dùng làm thuốc an thần, thuốc trợ tim và giảm huyết áp. Hạt sen dùng làm trong việc chế biến các loại bánh, những loại chè tráng miệng hay những món canh. Mầm sen là thức uống thơm tho, các cánh hoa đôi khi được sử dụng để tô điểm món ăn, các lá to dùng để gói thức ăn. Hương sen dùng để ướp chè …

Đứng trên dạng phân tích của nguyên liệu bổ dưỡng, thì củ sen có nhiều sợi, chứa sinh tố C, nguyên tố potassium, thiamin, riboflavin, B6, phosphor, đồng, mangan, và rất ít chất béo.

Quá trình phát triển của sen, nếu nhìn thật kỹ, thì sẽ thấy nó đều có liên quan đến lịch sữ của Đức Phật và đạo của Ngài. Theo truyền thuyết :

Trong giấc mộng của Hoàng hậu Maya thấy voi trắng tặng cho bà một đóa hoa sen. Rồi sau khi Đức Phật được sinh ra, Ngài bước bảy bước và mỗi bước có hoa sen đỡ chân cho Ngài. Mỗi bước chân đi của Đức Phật, là sự làm chuyễn hóa hiện hạnh nguyện : Từ, Bi, Hỷ, Xả, bằng trí tuệ, để đem tình yêu và hạnh phúc đến cho muôn loài.

Đây cũng là hình ảnh biểu đạt con đường đi đến sự tỉnh thức hoàn toàn, qua bảy quá trình tu tập như  sau : Tứ niệm xứ, Tứ chánh cần, Tứ như ý túc, Ngũ căn, Ngũ lực, Thất giác chi, Bát Thánh đạo.

Trong câu ca dao Việt Nam :

“Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng

Nhị vàng bông trắng lá xanh

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”.

Ngoài sự ca tụng cái đẹp thanh cao và hương thơm tinh khiết của Sen trong Văn học. Nếu suy nghĩ câu ca dao này một cách tận tường, thì sẽ thấy ý nghĩa của những cái hay, những cái thuần lý bằng sự thể hiện tánh tướng trong cuộc đời của đức Phật qua Sen như sau :

Trong đầm là hình ảnh của một cái nôi cho Sen nẩy mầm, sinh trưởng. Đầm cũng là một nơi chứa sình bùn dơ bẩn. Do đó Đầm được tượng trưng cho ý nghĩa của một xã hội của con người, mà trong nó có những chất làm cho thân và tâm con người dễ bị ô nhiễm vào những đức tính xấu.

Đức Phật Thích Ca là một người sanh ra trong thế giới đầy hổn tạp của con người, cũng như mọi người.

Hoa sen sống ở trong bùn dơ, nhưng chẳng hôi tanh mùi bùn, mà còn là hoa đẹp nhất trong đầm.

Đức Phật Thích Ca là một người sống trong thế giới đầy hổn tạp, nhưng Ngài là người biết vượt thoát khỏi tham lam, sân hận, không bị nhiễm ô bởi cuộc đời. Ngài từ bỏ hoàng cung, vào lúc nữa đêm để đi tìm chân lý và sau đó trở thành một bậc hoàn toàn tỉnh thức bằng sự tự tu tập, tự chiêm nghiệm của chính mình, rồi chia sẽ những kinh nghiệm thu thập này cùng mọi người để làm cuộc sống được thanh tịnh, an vui.

Tính đặc biệt của hoa sen là khi còn ở dạng nụ thì không có cái gì có thể làm dơ bẩn được.

Đây cũng là hình ảnh tượng trưng cho thời gian khi Đức Phật làm người đang đi tìm đạo, thực hành những cách tu tập khác nhau, mặc dù gặp nhiều khó khăn, nhưng không gì có thể lay động được tư tưởng của Ngài.

Hoa sen khi vươn đến độ cao thích hợp thì nở ra hoa và thường nở từ khuya cho tới hừng sáng. Ý nghĩa của thời kỳ nở hoa này, cũng trùng vào lúc thành đạo của Đức Phật, Ngài chứng đắc vào lúc nữa đêm cho đến lúc sao Mai vừa hiện, thì ngài chứng hết những phần còn lại.

Hoa sen khi mới nở thì thấy có một điểm chung : "nhân" và "quả", khi hoa sen già, cánh hoa rơi rụng để lại những búp quả sen chứa nhiều hạt. Thời kỳ búp già, hạt rơi xuống nước tạo mầm sống mới. Đây cũng là hình ảnh tượng trưng cho luật nhân quả luân hồi.

Hoa sen nở tượng trưng cho quá khứ, bởi vì, hoa nở từ trong nụ, mà nụ sen là kết qủa của sự đã trãi qua bao nhiêu ràng buộc, để vươn lên dưới ánh mặt trời mà khai nụ kết hoa.

Đài sen tượng trưng cho hiện tại, bởi vì, trong thời kỳ nở hoa, giữa đầm lầy lạnh lẽo, hôi thúi, mầm hoa của Sen vẫn bền bỉ chiết lọc, những tinh hoa từ trong bùn đất, để vươn mình, xòe cánh đón bình minh, rồi theo gió thoảng nhẹ chút hương thơm, giản dị, tao nhã và thuần khiết, như một sự lan tỏa của một cuộc sống đầy mến thương, để làm vơi đi những căng thẳng, giữa cảnh đời chông gai.

Hạt sen tượng trưng cho tương lai, bởi vì, sau khi thụ tinh, noãn sẽ biến thành hạt và hạt có chứa : thân, rễ, mầm… và đây là những chất liệu được tích tụ lại của Sen đã làm trong qúa khứ và hiện tại để tạo điều kiện tiếp nối cho ngày mai trong việc bảo tồn giống nòi của chính mình.

Búp sen tượng trưng cho một kết ước trí tuệ.

Tính thanh lương hay làm mát dịu lòng người :